Η ιστορία των ιαματικών πηγών έχει τις ρίζες της τόσο στην Ελληνική Μυθολογία όσο και στην αρχαία Ελλάδα.
Ο Ηρακλής συνήθιζε με προτροπή της θεάς Αθηνάς να λούζεται στις ιαματικές πηγές των Θερμοπυλών και της Αιδηψού προκειμένου να γιατρεύεται από τις κακουχίες και να ανακτά τις δυνάμεις του μετά από κάθε άθλο. Η θερμία Άρτεμις ήταν προστάτιδα των ιαματικών νερών. Συνήθιζε να λούζεται σε σπήλαια μαζί με τις νύμφες που τη συνόδευαν. Οι νύμφες, οι οποίες ήταν κόρες του Δία και ονομαζόταν Ναϊάδες και Υδριάδες ήταν θεότητες συνδεδεμένες με τις ιαματικές και μαντικές ιδιότητες του υγρού στοιχείου. Η θερμία Άρτεμις λατρευόταν στη Θερμή Λέσβου και στη Κασταλία πηγή κοντά στο μαντείο των Δελφών. Οι προσκυνητές του ιερού ήταν υποχρεωμένοι πριν πάρουν τον χρησμό, να πιούν νερό από την πηγή και να πλύνουν τα χέρια τους για να εξαγνιστούν.
Ο πρώτος παρατηρητής των πηγών µε θεραπευτικές ιδιότητες ήταν ο ιστορικός Ηρόδοτος (484-410 π.Χ.) που πρωτοσύστησε τα ιαµατικά λουτρά.
Ο Ιπποκράτης ο Κώος (460-377 π.Χ.) θεωρείται ο κατεξοχήν θεμελιωτής της ιατρικής επιστήμης, αναφέρεται σ’ αυτά στο έργο του «Περί αέρων τόπων υδάτων». Διακρίνει τρεις διαφορετικές κατηγορίες υδάτων : τα όμβρια, τα ελώδη και τα μεταλλικά.
Είναι ο πρώτος που αναφέρθηκε στις θεραπευτικές ιδιότητες των μεταλλικών νερών, πάντα όμως με ορθολογική χρήση. Αναφέρει μάλιστα τα εξής : «Τέλος είναι ανάγκη να μελετήσεις το θέμα τι επίδραση μπορούν να ασκούν τα νερά. Γιατί όπως διαφέρουν στη γεύση και το βάρος, έτσι είναι πολύ διαφορετική και η επίδραση που ασκεί το κάθε είδος τους».
Μεταξύ άλλων υποστηρίζει τα εξής : «Το λουτρό κάνει καλό σε μεγάλο αριθμό ασθενειών, είτε γίνεται συνεχώς είτε κατά διαστήματα. Υπάρχει όμως και η περίπτωση που η χρήση του πρέπει να είναι περιορισμένη. Είναι η περίπτωση των ανθρώπων που δεν έχουν τις απαραίτητες ευκολίες. Λίγα είναι, πράγματι, τα σπίτια που διαθέτουν τις ανάλογες εγκαταστάσεις και το προσωπικό που θα είναι σε θέση να προσφέρει τις απαραίτητες υπηρεσίες. Αν το λουτρό του αρρώστου δε γίνεται με τον τελειότερο τρόπο, η βλάβη που μπορεί να πάθει ο άρρωστος δεν είναι μικρή. Χρειάζεται δηλαδή ένας στεγασμένος χώρος, χωρίς καπνό, άφθονο επίσης νερό όχι όμως βίαιο λούσιμο, εκτός αν υπάρχει λόγος για κάτι τέτοιο…η είσοδος στο λουτήρα και η έξοδος απ’ αυτόν να είναι εύκολη. Ο λουσμένος να είναι ήσυχος και σιωπηλός και ο ίδιος να μην κάνει τίποτε. Άλλοι είναι αυτοί που θα του χύνουν νερό και θα τον τρίβουν…το λουτρό να μη γίνεται λίγο ύστερα από φαγητό ή ποτό ούτε να τρώει κανείς ή να πίνει αμέσως μετά το λουτρό…Γενικά το λουτρό κάνει καλό περισσότερο στις πνευμονίες… γιατί καταπραΰνει τον πόνο των πλευρών, του στήθους και της πλάτης, βοηθάει στο ωρίμασμα και την αποβολή των φλεμάτων, διευκολύνει την αναπνοή και διώχνει την κούραση με το να μαλακώνει τις αρθρώσεις και την επιδερμίδα.
Βοηθάει επίσης στην ούρηση, διώχνει το βάρος από το κεφάλι και υγραίνει τα ρουθούνια».
Η σχολή του Ιπποκράτη συστήνει θερμά λουτρά για ρευματισμούς, ίκτερο, παράλυση, καρκίνο, πυρετό, πνευμονία και κρύα επιθέματα για κατάγματα και διαστρέμματα. Ο Ιπποκράτης αντιπροσωπεύει την αντιμετώπιση της αρρώστιας και του ανθρώπου με ορθολογιστικά χαρακτηριστικά. Θεσμοθέτησε την παρατήρηση, καθιερώνοντας την εξέταση δίπλα στο κρεβάτι του αρρώστου και αμφισβητώντας το ρόλο υπερφυσικών δυνάμεων ως αιτίων για τις διάφορες αρρώστιες.
Πιστεύει ότι το περιβάλλον ρυθμίζει την υγεία του ανθρώπου: κλίμα, άνεμοι, ποιότητα του εδάφους και του νερού, ακτινοβολία του ήλιου επιδρούν πάνω στον άνθρωπο και καθορίζουν την υγεία του. Η θέση στην οποία είναι χτισμένη μια πόλη, το κλίμα που επικρατεί σ’ αυτήν, τα νερά που πίνουν οι άνθρωποι, η ποιότητα του εδάφους και πάνω απ’ όλα ο τρόπος με τον οποίο έχουν οι άνθρωποι οργανωμένη τη ζωή τους καθορίζει την κατάσταση της υγείας τους. Ο Ιπποκράτης πιστεύει για τα νερά των ελών, λιμνών και γενικά τα στάσιμα, ότι δεν είναι υγιεινά. “Τα νερά αυτά επειδή δεν είναι τρεχούμενα, δε μπορεί παρά το καλοκαίρι να είναι ζεστά , παχύρευστα και κάκοσμα, καθώς μάλιστα έρχονται συνεχώς να προστεθούν από πάνω τα νερά της βροχής και ο ήλιος τα καίει αδιάκοπα, τα νερά αυτά έχουν θαμπό χρώμα, είναι βλαβερά και ερεθίζουν τη χολή. Αντίθετα το χειμώνα είναι παγωμένα, κρύα και θολά από το χιόνι και τους πάγους. Αποτέλεσμα: το χειμώνα τα νερά αυτά προκαλούν αύξηση του φλέγματος και υγρό βράχνιασμα. Όσοι πίνουν απ’ αυτά καταντούν στο τέλος να έχουν σπλήνα μεγάλη και σκληρή, στομάχι σκληρό, λεπτό και θερμό, ενώ στην περιοχή των ώμων, της κλείδας και του προσώπου είναι υπερβολικά αδύνατοι”.
Ουσιαστικά δηλαδή ο Ιπποκράτης επισημαίνει πολλές από τις δραστηριότητες που αναλαμβάνουν τα σημερινά spa, προκειμένου να βοηθήσουν τον άνθρωπο να χαλαρώσει και να αποκτήσει σωματική και ψυχική ευεξία.
Ο Ιστορικός Ηρόδοτος αναφέρεται επίσης στις ιαματικές πηγές στο έργο του, τις περιγράφει και συνιστά, σύμφωνα με τα κρατούντα, η λουτροθεραπεία να γίνεται για 21 συνεχείς μέρες και σε συγκεκριμένα χρονικά διαστήματα.
Οι Σπαρτιάτες ήταν φανατικοί των ψυχρών λουτρών και λούονταν καθημερινά στα νερά του Ευρώτα για σκληραγώγηση. Ωστόσο σ’ αυτούς αποδίδεται η ανακάλυψη του ατμόλουτρου- ένα είδος σάουνας που λεγόταν πυριατήριον. Οι Ρωμαίοι, που αντέγραψαν την πατέντα, ονόμαζαν το χώρο όπου έπαιρναν τα ατμόλουτρά τους Laconicum. Οι Μακεδόνες, θαυμαστές της σπαρτιατικής αγωγής, απεχθάνονταν τα θερμά λουτρά γιατί πίστευαν πως προκαλούσαν μαλθακότητα. Ο Φίλιππος καθαίρεσε έναν στρατηγό του επειδή έκανε ζεστό λουτρό στο στρατόπεδο. Ο δε Μέγας Αλέξανδρος, όταν είδε το πολυτελές λουτρό του Δαρείου, απόρησε: “Δύναταί τις διοικήσαι άνδρας εν μέσω τοιαύτης μαλθακότητος; ” Οι Αθηναίοι δεν είχαν πρόβλημα με το ζεστό ή το κρύο, αλλά με όσους απέφευγαν τα λουτρά. Τους άλουστους, .όπως και τους αγράμματους, τους θεωρούσαν βάρβαρους. Τα λουτρά ήταν γι’ αυτούς ένδειξη πολιτισμού.
Για τους Ρωμαίους είναι σίγουρο ότι ήταν λάτρεις των ιαματικών πηγών. Τα δημόσια λουτρά αποκαλούνταν «θέρμες» και στόχο είχαν την προσωπική υγιεινή των Ρωμαίων. Βέβαια οι «θέρμες» αποτελούσαν και σημείο συνάντησης για τους Ρωμαίους άρα και μέσο κοινωνικοποίησης, συζητήσεων και ανταλλαγής απόψεων. Η διαφορά με τις προηγούμενες εποχές είναι ότι οι Ρωμαίοι «εκμεταλλεύτηκαν» τις ιαματικές πηγές και μελετώντας τον τρόπο που θα τις καθιστούσαν περισσότερο λειτουργικές, εγκατέστησαν υδραυλικά συστήματα νερού. Η πολυτέλεια ήταν ένα ακόμη χαρακτηριστικό που αποδεικνύει τη μεγάλη σημασία που είχαν τα ιαματικά λουτρά για τους Ρωμαίους. Στη Βυζαντινή περίοδο παρατηρήθηκε ακόμη μεγαλύτερη εξέλιξη στην αξιοποίηση των ιαματικών πηγών. Όπως και στη Ρωμαϊκή περίοδο έτσι και στη Βυζαντινή, ο χώρος των ιαματικών πηγών αποτελούσε τόσο χώρο καθαρισμού και θεραπείας όσο και χώρος κοινωνικής ζωής. Πρόσβαση σ’ αυτά είχαν όλοι οι πολίτες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ανεξαρτήτως φύλου, ηλικίας ή κοινωνικής τάξης.
Η ανάπτυξη των θετικών επιστημών, δηλαδή Φυσικής, Χημείας, Βιολογίας και Γεωλογίας βοηθά να μελετηθεί σε βάθος το ζήτημα των ιαματικών πηγών και να εξαχθούν συμπεράσματα τα όποια κάνουν λόγο για τις θεραπευτικές δυνατότητες των λουτρών.
Έρευνες έχουν δείξει ότι κάθε 30 μέτρα βάθος η θερμοκρασία της γης αυξάνεται κατά 1ο C. Αν μια ποσότητα συγκεντρωθεί σε 1000 μέτρα βάθος, η θερμοκρασία του θα είναι τουλάχιστον 30ο C υψηλότερη από ότι θα ήταν στην επιφάνεια.
Από βαθύτερα στρώματα της γης, από όπου διέρχονται τα νερά, χαρακτηρίζονται από ιδιαίτερα υψηλή θερμοκρασία, μεγάλη ποικιλία ιχνοστοιχείων και μετάλλων, όπως νάτριο, κάλιο, ασβέστιο, ιώδιο, μαγνήσιο, θείο, φώσφορο, ράδιο, σίδηρο, καθώς και αερίων, όπως άζωτο, οξυγόνο, διοξείδιο του άνθρακα, υδρόθειο, υδρογόνο. Η υψηλή αυτή θερμοκρασία συμβάλλει στην διάλυση των ιχνοστοιχείων και των μετάλλων και μάλιστα σε μεγάλα ποσοστά μέσα στο διερχόμενο από τη γη νερό.
Η οξύτητα των υδάτων ποικίλει αναλόγως την προέλευσή τους και μπορεί να είναι όξινα, ουδέτερα ή αλκαλικά. Βάσει της οξύτητάς τους η πηγή μπορεί να χαρακτηριστεί ως οξυπηγή, ραδιούχος, χλωρονατριούχος, ή θειούχος αλκαλική.
Η διέλευση των στοιχείων στο σώμα (από μέσα προς τα έξω αλλά και από έξω προς τα μέσα) πραγματοποιείται από το δέρμα που είναι σπουδαιότατο όργανο του οργανισμού. Το φαινόμενο αυτό καλείται διαδερματική απορρόφηση.
ΛΟΥΤΡΟΥΘΕΡΑΠΕΙΑ
Λουτροθεραπεία είναι η εμβύθιση ολόκληρου του σώματος ή μέρους του σώματος σε κάποιο υλικό (νερά, λάσπη) για θεραπευτικούς σκοπούς, είναι ο απλούστερος τρόπος χρησιμοποίησης των ιαματικών νερών και χρησιμοποιείται κυρίως το νερό όπως εξέρχεται από την πηγή.
Τα θεραπευτικά αποτελέσματα οφείλονται στη θερμότητα του νερού. Για την εξήγηση του φαινομένου αυτού υπάρχουν οι παρακάτω θεωρίες:
1. Η νευρογενής, σύμφωνα με την οποία το ερέθισμα διεγείρει τις αισθητικές απολήξεις του δέρματος. Για την αίσθηση του θερμού είναι υπεύθυνα τα σωμάτια του Raffini και για την αίσθηση του ψυχρού οι τελικές κορύνες του Krause. Από αυτές φέρεται προς τα γάγγλια και το νωτιαίο μυελό. Από εκεί στέλνεται απάντηση στην περιφέρεια και προκαλείται ανάλογα αγγειοδιαστολή ή αγγειοσυστολή.
2. Η χημική, σύμφωνα με την οποία από κάποια κύτταρα του δέρματος παράγονται χημικές ουσίες οι οποίες μπορούν να δράσουν είτε τοπικά στα αγγεία είτε σε απομακρυσμένα όργανα του σώματος τροποποιώντας τις λειτουργίες τους μετά από την είσοδό τους στην κυκλοφορία. Έτσι τα θερμά λουτρά θεωρείται ότι αυξάνουν την ακετυλοχολίνη η οποία προκαλεί τοπικά αγγειοδιαστολή και ερυθρότητα.
Τα ψυχρά λουτρά θεωρείται ότι αυξάνουν την ισταμίνη η οποία προκαλεί αγγειοσυστολή και γενικά δρα αντίθετα από την ακετυλοχολίνη.
Σε σχέση με το κυκλοφορικό η επίδραση των θερμικών ερεθισμάτων αφορούν κυρίως τα αγγεία αλλά και την καρδιά. Τα θερμά λουτρά προκαλούν αγγειοδιαστολή και υπεραιμία.
ΛΟΥΤΡΙΚΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ
Τα μπάνια στις ιαματικές πηγές, ασκούν μέσα στην πρώτη εβδομάδα σημαντική αντίδραση στον οργανισμό. Μια συχνή αντίδραση είναι η λουτρική αντίδραση, στην οποία επιδεινώνεται το πρόβλημα του οργανισμού. Ο χρόνος εμφάνισης κυμαίνεται από την 6η-7η μέρα του λουτρού έως την 30η.
Η εκδήλωση της λουτρικής αντίδρασης γίνεται με τοπικά ή γενικά φαινόμενα. Εμφανίζεται κυρίως σε πάσχοντες από αρθριτικά ή δερματολογικά περιστατικά, με έντονη καταβολή του οργανισμού ή με έξαρση της κλινικής εικόνας στο έβδομο-όγδοο λουτρό. Τότε επιβάλλεται η διακοπή της θεραπείας. Σε μια – δυο μέρες, σταματάει και η λουτρική αντίδραση. Η αντίδραση αυτή εμφανίζεται σε θειούχα, χλωριονατριούχα και ραδιενεργά νερά.
ΘΕΡΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ
Είναι το σύνολο των γενικών και τοπικών συμπτωμάτων που συνήθως παρουσιάζονται την πρώτη εβδομάδα και οφείλονται στην εφαρμογή των θερμών λουτρών. Η συχνότητα της εμφάνισης της θερμικής κρίσης και η βαρύτητά της εξαρτάται από την υποκείμενη πάθηση του ασθενούς, τις φυσικοχημικές ιδιότητες και η θερμοκρασία των νερών. Παρατηρείται συχνότερα σε όξινα ή θειούχα νερά στις πολύ υψηλές θερμοκρασίες.
Τα γενικά συμπτώματα της θερμικής κρίσης είναι απώλεια της όρεξης, αδυναμία των άκρων, πυρετός, πτώση της πίεσης και αϋπνία.
Τα τοπικά συμπτώματα είναι αδυναμία των άκρων, αίσθηση βάρους στο κεφάλι, μυϊκές συσπάσεις, διόγκωση των αρθρώσεων, κωλικοί της χοληδόχου κύστης, δυσκοιλιότητα ή διάρροια, ασθματική κρίση. Για την αντιμετώπιση της απαιτείται διακοπή της λουτροθεραπείας, κατάκλιση και συμπτωματική αγωγή.
ΑΝΤΕΝΔΕΙΞΕΙΣ ΣΤΗ ΧΡΗΣΗ ΙΑΜΑΤΙΚΩΝ ΛΟΥΤΡΩΝ
Οι λουόμενοι προ της χρήσης των ιαματικών λουτρών θα πρέπει να εξετάζονται από γιατρό. Εκεί θα πρέπει να αναφέρουν το ιατρικό ιστορικό τους και θα πρέπει να αποκλείονται από τα ιαματικά λουτρά εάν πάσχουν από:
1.Αιμορραγικές καταστάσεις γιατί υπάρχει κίνδυνος αναζωπύρωσης της αιμορραγίας 2.Παθήσεις του αναπνευστικού συστήματος όπως φυματίωση, καρκίνος, βρογχεκτασίες, αποφρακτική πνευμονοπάθεια, βρογχικό άσθμα σε έξαρση, διότι υπάρχει περίπτωση συστατικά των ιαματικών νερών να προκαλέσουν κρίση ή οι πολλοί υδρατμοί.
3.Παθήσεις του κυκλοφορικού συστήματος, παθήσεις περιφερικών αγγείων (κιρσοί, φλεβίτιδες), διότι αυξάνεται η τοπική κυκλοφορία του αίματος.
4.Οι καρδιακές αρρυθμίες όταν δεν υποχωρούν με την κατάλληλη φαρμακευτική αγωγή
5.Η αρτηριακή υπέρταση εφόσον δε ρυθμίζεται ικανοποιητικά με τη φαρμακευτική αγωγή. Αλλά και μετά τη ρύθμιση της απαιτείται τακτική μέτρηση κατά τη διάρκεια της λουτροθεραπείας
6.Όλες οι εμπύρετες οξείες καταστάσεις
7.Οξέα φλεγμονώδη νοσήματα (μολύνσεις του δέρματος π.χ. πυοδερματίτιδες, φυματίωση δέρματος.)
8.Νεοπλασματικά νοσήματα
9.Η νεφρική ανεπάρκεια
10.Πρόσφατα εγκεφαλικά επεισόδια
11.Η κίρρωση του ήπατος και ιδιαίτερα όταν παρουσιάζονται επιπλοκές
12.Νευρολογικά προβλήματα που οφείλονται στο Κ.Ν.Σ. (κεντρικό νευρικό σύστημα) π.χ. επιληψία, γιατί τα νοσήματα αυτά υπάρχει περίπτωση να επιδεινωθούν με τα θερμά λουτρά ή να προκληθεί κρίση.
13. Η κύηση
Η Ελλάδα θεωρείται µία από τις πλουσιότερες χώρες σε φυσικές πηγές. Πηγαία νερά αναβλύζουν στην ελληνική επικράτεια σε 752 διαφορετικά γεωγραφικά σηµεία. Οι περισσότερες πηγές βρίσκονται στα νησιά, σε 229 σηµεία. Ακολουθεί η Στερεά Ελλάδα µε 165 πηγές, η Μακεδονία µε 115, η Πελοπόννησος µε 114, η Θεσσαλία µε 57, η Ήπειρος µε 56 και η Θράκη µε 25 φυσικές πηγές.
Ο ρόλος των ιαματικών λουτρών σχετίζεται με την ιατρική αλλά με την κοσμετολογία, όπου παρασκευάζονται καλλυντικά, προϊόντα για ενυδάτωση και δερματικά προβλήματα.
Όλες οι γνωστές ξένες εταιρείες καλλυντικών, το νερό που χρησιμοποιούν στα προϊόντα τους προέρχεται από κάποια γνωστή πηγή. Το παράδοξο είναι στο ότι το μόνο στοιχείο που τα προϊόντα τους – οι κρέμες -διαφοροποιούνται μεταξύ τους είναι το νερό, διότι όλα τα άλλα συστατικά (κερί μελισσών, sparmatcheti κ.λ.π. ) είναι λίγο-πολύ κοινά σε όλες τις εταιρείες. Οι εταιρείες ισχυρίζονται ότι τα προϊόντα τους έχουν καταπραϋντικές, αντιερεθιστικές, αναλγητικές ιδιότητες δηλαδή “θαυματουργές” ιδιότητες.
Ο σύγχρονος τρόπος ζωής και οι υψηλές απαιτήσεις, προσέλκυσαν σιγά-σιγά και το νεανικό κοινό που αντιμετώπισε τα ιαματικά λουτρά ως έναν τρόπο χαλάρωσης, αλλά και προληπτικής θεραπείας. Αυτός ήταν και ο λόγος για τον οποίο τόσο στο εξωτερικό όσο και στην Ελλάδα, η λουτροθεραπεία παρουσιάζει μια έξαρση, κερδίζοντας συνεχώς έδαφος στον κλάδο των εναλλακτικών διακοπών. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία του ιαματικού τουρισμού, που σήμερα επικρατεί γενικά ο όρος spa.
Σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία ο όρος «spa» επιδέχεται πολλούς ορισμούς, αρχικά θεωρείται ότι προέρχεται από το όνομα της ομώνυμης πόλης του Βελγίου “SPA” που βρίσκεται κοντά στη Λιέγη ή από τα αρχικά της λατινικής φράσης sanitas per aqua που σημαίνει υγεία από το νερό.
Μία άλλη εκδοχή του ορισμού θα μπορούσε να είναι ότι, ετυμολογικά, ο όρος «spa» προέρχεται από το λατινικό ρήμα «spargere», που σημαίνει αναβλύζω.
Όπως και να έχει τα ιαματικά λουτρά αποτελούν ένα φυσικό φαινόμενο ιδιαίτερα μεγάλης σημασίας, το οποίο αν αξιοποιηθεί καταλλήλως μπορεί να αποτελέσει μέσο θεραπείας ενός μεγάλου αριθμού παθήσεων, μέσο χαλάρωσης, ξεκούρασης και αναζωογόνησης.
Γκέλσης Ιωάννης,Φυσικοθεραπευτής,OMT,Acup.Sp.
Βιβλιογραφία – Διαδίκτυο
1. Flacelière R., Ο δημόσιος και ο ιδιωτικός βίος των αρχαίων Ελλήνων, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα, 2003
2. Ευαγγελόπουλος Αθαν., Ιαματικά Λουτρά Υπάτης, Λαμία, 1985.
3. Ζαχαρόπουλος Κ, Μπαρμπίκας Η., Χριστοδουλόπουλος Γ., Τα λουτρά της Ελλάδας, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα, 2001
4. ΚρουγκΆντζε, Αρχαία Ιατρική, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα, 2006
5. Πόλλακ Κουρτ, Η Ιατρική στην Αρχαιότητα, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα, 2005
6. Πεντόγαλου Γ: Εισαγωγή στην ιστορία της Ιατρικής, εκδ. Παρατηρητής,
7. Λυπουρλής Δ: Ιπποκρατική Ιατρική – Περί αέρων, υδάτων, τόπων, εκδ. Παρατηρητής,
8. Οδηγός Ιαματικών πηγών και Λουτροπόλεων Ελλάδας
9.Κορόγιαννη, Μ. (2014), «Μορφές Υδροθεραπείας»
10.Σαρακιώτης, Α. Ιαμαρική Λουτροθεραπεία – ιατρικές παρατηρήσεις και εφαρμογές. «Ιαματικά Ύδατα της Ελλάδος: Συνέδριο Εφαρμογές στην Θεραπευτική & Κοσμητολογία», Καμμένα Βούρλα, Μάρτιος 1999
11.Λεούσης Ν., Λουτρά Θαλάσσια και Ιαματικά,
12.Τσαμπούλας Ν., Πεζόπουλος Σ., Κλινική Υδροθεραπεία και Λουτροθεραπεία
13. Ξ. Σκάρπα – Χόιπελ, «Λουτροθεραπεία και αναψυχή», Εκδόσεις Επιστημονικών Βιβλίων και Περιοδικών University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 1996
14. Anja Behrens, «The international process Wellness Tourism», Scholarly Research Paper, Εκδόσεις Books on Demand GmbH, Wonderstedt /Germany, 2007
15. Andrew J. Cole – Bruce E. Becker, «Comprehensive aquatic therapy», Butterworth – Heinemann, 2004
16. Steve Capellini, «The complete spa book for massage therapists», Milady/Cengage Learning, Clifton Park N.Y, 2010
17 ΙΑΜΑΤΙΚΗ ΛΟΥΤΡΟΘΕΡΑΠΕΙΑ – ΙΑΤΡΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ (iama.gr)
